UWAGA! PONIŻSZY ARTYKUŁ ZAWIERA
TREŚCI NIEODPOWIEDNIE DLA DZIECI!

Józef/Jacek Różański (właśc. Goldberg) – polski działacz komunistyczny żydowskiego pochodzenia, dyrektor Departamentu Śledczego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, zbrodniarz stalinowski. Odpowiedzialny za aresztowanie, torturowanie i mordowanie tysięcy bohaterów Polskiego Państwa Podziemnego. Czy był sadystą… sensu stricto? Wszystko na to wskazuje. Najpierw sprawdźmy, czym jest sadyzm i kim są ludzie dotknięci tą przypadłością. Później przejdźmy do biografii jednego z największych katów Polaków lat 40. i 50. XX wieku, którego związki z NKWD sięgają jeszcze czasów międzywojennych. Ostrzegam: w niniejszym wywodzie nie ma miejsca na sentymenty rodem z “Zaćmy” Ryszarda Bugajskiego (absurdalnego filmu fabularnego o rzekomym nawróceniu Krwawej Luny – Julii Brystygierowej, dyrektorki Departamentu V MBP)! To nie jest lektura dla przewrażliwionych pensjonarek!

PS. Nie każdy, kto zajmuje się torturowaniem więźniów politycznych, musi być sadystą w znaczeniu medycznym. I nie każdy, kto posiada skłonności sadystyczne, jest skazany na los bezwzględnego dręczyciela. W artykule, który oddaję do rąk Czytelników, koncentruję się na osobie Józefa Różańskiego, czyli na jednej, wybranej postaci historycznej. Chcę pokazać, że życiorys tego oprawcy w dużej mierze pokrywa się z tym, co współczesna nauka wie o jednostkach sadystycznych.

Sadyzm seksualny

W języku potocznym słowem “sadyzm” określa się wszelkie akty okrucieństwa, a także samą skłonność do traktowania innych ludzi (lub zwierząt) w brutalny, niehumanitarny, poniżający sposób. Nowoczesna medycyna kojarzy sadyzm z jedną – bardzo konkretną i coraz lepiej poznaną – jednostką chorobową, jaką jest sadyzm seksualny. Przymiotnik “seksualny” wskazuje, że omawiane schorzenie wiąże się z erotyczną stroną człowieka, a zarazem pozwala je odróżnić od sadyzmu w znaczeniu obiegowym. Wyrażenie “sadyzm seksualny” utrzymuje się również dlatego, że przez kilka lat uznawano, iż chorobliwe okrucieństwo może występować w formie erotycznej lub nieerotycznej. Pod koniec lat 80. i na początku lat 90. XX wieku wyróżniano dwa sadystyczne syndromy: “sadyzm seksualny” i “sadystyczne zaburzenie osobowości” (SZO). Podręcznik DSM-IV, oficjalna klasyfikacja chorób psychicznych wydana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, nie rozpoznaje już takiego zjawiska, jak SZO. Od tego momentu, czyli od roku 1994, sadyzmem w sensie medycznym jest wyłącznie sadyzm seksualny. Potwierdzają to kolejne edycje podręcznika: DSM-IV-TR (2000) i DSM-5 (2013). W obu tych publikacjach figuruje sadyzm seksualny, lecz nie figuruje sadystyczne zaburzenie osobowości. Więcej o wykreśleniu SZO z listy chorób psychicznych można przeczytać w pracy “Sadistic Personality Disorder and Comorbid Mental Illness in Adolescent Psychiatric Inpatients” Wade’a C. Myersa, Rogera C. Burketa i Davida S. Husteda. Tekst jest dostępny w wirtualnym wydaniu periodyku “Journal of the American Academy of Psychiatry and The Law” (Jaapl.org).

Krocze i głowa

W zrozumieniu sadyzmu może nam pomóc artykuł “Neural Correlates of Pain and Suffering. Observation in Sexual Sadists” zamieszczony na stronie internetowej Value of Suffering Project (Valueofsuffering.co.uk). Autorka materiału, Clare Allely, proponuje następującą definicję zagadnienia: “Sadyzm seksualny to zaburzenie psychiczne, które odnosi się do przyjemności, jaką jednostka czerpie z zadawania bólu, cierpienia i/lub upokarzania innej osoby. Ból i cierpienie ofiary, które mogą być zarówno fizyczne, jak i psychiczne, są dla sadysty istotne do seksualnego pobudzenia i przyjemności”. Allely pisze, że geneza i charakter analizowanego problemu nie zostały jeszcze do końca wyjaśnione. Co najmniej od 30 lat pojawiają się głosy, że sadyzm może być kwestią uszkodzonego układu nerwowego. Wielokrotnie prezentowano bowiem badania, z których wynika, że mózgi sadystów reagują inaczej niż mózgi niesadystów. W 2012 roku Jean Decety odkrył, że gdy jednostka dotknięta sadyzmem ogląda zdjęcia przedstawiające ludzkie cierpienie, w jej najważniejszym organie aktywuje się obszar odpowiedzialny za odczuwanie emocji (ciało migdałowate). Uczony dowiódł także, że sadyści oceniają cudzy ból jako silniejszy niż w rzeczywistości. Wniosek? Osoby sadystyczne nie tylko nie są obojętne na gehennę innych, ale wręcz wykazują większą wrażliwość niż przeciętni obywatele. Szkopuł w tym, że ta ich empatia przejawia się w sposób wyjątkowo antyspołeczny (poprzez zadowolenie). Póki co, sadyzm nie jest zaliczany do schorzeń neurologicznych, tylko do parafilii. Pod pojęciem parafilii kryje się pociąg seksualny do “nietypowych obiektów, sytuacji lub jednostek”.

Z dziejów medycyny

Rozumienie sadyzmu zmieniało się na przestrzeni lat, o czym dowie się każdy, kto zajrzy do opracowania “The DSM Diagnostic Criteria for Sexual Sadism” Richarda B. Kruegera. Tekst, pierwotnie opublikowany przez wydawnictwo Springer International Publishing AG, znajduje się w zasobach CiteSeerX (Citeseerx.ist.psu.edu). W aneksie nr 1 autor przedstawia interesujące nas fragmenty sześciu pierwszych wydań podręcznika DSM. Dzięki nim możemy się przekonać, że problemem sadyzmu zajęto się “na poważnie” dopiero w latach 70. XX wieku. Wcześniej nie zaprzątano sobie głowy takim cudactwem. Ba, nie ułożono nawet osobnej definicji sadyzmu! W latach 50. zdawano sobie, oczywiście, sprawę z istnienia dewiacji seksualnej. Uważano wszakże, że dewiacja jest tylko jedna, a forma, jaką ona przybiera, to kwestia drugorzędna. Taki sposób myślenia powodował, że jednym tchem wymieniano zjawiska, które dzisiaj uchodzą za zupełnie odrębne zagadnienia. W latach 60., u progu rewolucji obyczajowej, uświadomiono sobie, że istnieje wiele różnych dewiacji seksualnych. Jednakże problemy, które zaliczano wówczas do zboczeń, nadal traktowano jako jeden pęczek nieszczęść. W latach 80. sadyzm nagle zatryumfował. Zjawisko, poddawane drobiazgowej analizie w poprzedniej dekadzie, doczekało się wreszcie osobnej definicji (1980). Była ona niezwykle szczegółowa, uwzględniała różnicę między samowolnym katowaniem ofiary a uzgodnioną zabawą sadomasochistyczną. Cóż, rewolucja obyczajowa posunęła się bardzo daleko. W roku 1987 sadyzm “objawił się” światu w postaci erotycznej i nieerotycznej (pojęcie SZO). Ale o tym już przecież rozprawiałam.

Pozwolę sobie zacytować – za Kruegerem, rzecz jasna – fragmenty podręczników DSM-I, DSM-II i DSM-III zawierające odniesienia do sadyzmu seksualnego. Odpuszczę sobie podręczniki DSM-III-R, DSM-IV i DSM-IV-TR, ponieważ umieszczone w nich definicje chorobliwego okrucieństwa są zbliżone do tej współczesnej. Aktualną definicję sadyzmu, pochodzącą z podręcznika DSM-5, przytoczę w takiej formie, jaką podaje Steve Bressert w serwisie PsychCentral (“Sexual Masochism & Sadism Disorder Symptoms” – PsychCentral.com). Na koniec pokażę, jak sadyzm został opisany w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. Może to dziwne, ale tam wciąż nie traktuje się tej parafilii jako osobnego zjawiska, tylko jako jedno z dwóch wcieleń sadomasochizmu. Drugim jest, naturalnie, masochizm. Podręcznik ICD-10 znalazłam na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (Stat.gov.pl). Cieszę się, że GUS upublicznił dokument w polskiej wersji językowej.

DSM-I (1952) | Hasło “dewiacja seksualna”

“Ta diagnoza jest zarezerwowana dla dewiacyjnej seksualności, która nie jest symptomatyczna dla bardziej rozległych syndromów, takich jak schizofrenia czy reakcje obsesyjne. Termin obejmuje większość przypadków klasyfikowanych dawniej jako ‘psychopatyczna osobowość z patologiczną seksualnością’. Diagnoza sprecyzuje typ patologicznego zachowania, taki jak homoseksualność, transwestytyzm, pedofilia, fetyszyzm czy sadyzm seksualny (włączając gwałt, napaść seksualną, okaleczenie)” [Z angielskiego przełożyła N.J. Nowak]

DSM-II (1968) | Hasło “dewiacje seksualne”

“Jest to kategoria dla jednostek, których zainteresowania seksualne są nakierowane głównie na obiekty inne niż ludzie płci przeciwnej, na akty seksualne niekoniecznie związane z zapłodnieniem lub na zapłodnienie dokonywane w dziwacznych okolicznościach, takich jak nekrofilia, pedofilia, sadyzm seksualny czy fetyszyzm. Nawet, jeśli wielu postrzega swoje praktyki jako niesmaczne, pozostają oni niezdolni do zastąpienia ich normalnym zachowaniem seksualnym. Ta diagnoza nie jest właściwa dla jednostek, które dokonują aktów dewiacyjnych, ponieważ normalne obiekty seksualne nie są dla nich dostępne” [Z angielskiego przełożyła N.J. Nowak]

DSM-III (1980) | Pierwsza poważna definicja sadyzmu

“(1) wobec niedobrowolnego partnera, jednostka wielokrotnie umyślnie zadawała psychiczne lub fizyczne cierpienie w celu wywołania [u siebie – przypis NJN] podniecenia seksualnego
(2) z dobrowolnym partnerem, wielokrotnie preferowany lub wyłączny tryb osiągania podniecenia seksualnego łączy upokorzenie z symulowanym lub łagodnie szkodliwym cierpieniem cielesnym
(3) wobec dobrowolnego partnera, zranienie cielesne, które jest rozległe, trwałe lub potencjalnie śmiertelne, zadawane jest w celu osiągnięcia podniecenia seksualnego” [Z angielskiego przełożyła N.J.Nowak]

DSM-5 (2013) | Współczesna definicja sadyzmu

“Na przestrzeni co najmniej 6 miesięcy, powracające, intensywne, pobudzające seksualnie fantazje, popędy seksualne lub zachowania obejmujące akty (realne, nie symulowane), w których psychiczne lub fizyczne cierpienie (w tym upokorzenie) ofiary jest seksualnie podniecające dla osoby. Fantazje, popędy seksualne lub zachowania wywołują klinicznie znaczącą dolegliwość lub upośledzenie w społecznych, zawodowych lub innych ważnych obszarach funkcjonowania”

[Z angielskiego przełożyła N.J.Nowak. Powyższa definicja jest identyczna jak ta zawarta w DSM-IV (1994). Jeśli chodzi o definicję z DSM-III-R (1987), to w pierwszym zdaniu można dostrzec jedynie drobne różnice gramatyczne. Drugie zdanie, które cytuję za Kruegerem, brzmi zaś tak: “Osoba działała pod wpływem tych popędów lub znacznie jej one dolegają“. W definicji z DSM-IV-TR (2000) pierwsze zdanie jest zbieżne ze swoim odpowiednikiem z DSM-5. Inaczej brzmi tylko zdanie drugie, w którym, podobnie jak w DSM-III, podkreśla się odmienność autentycznej przemocy od obopólnej przyjemności BDSM (Bondage, Discipline, Sadism, Masochism). Przytaczam je w wersji podanej przez Kruegera: “Osoba działała pod wpływem tych popędów seksualnych z niezgadzającą się na to osobą, lub popędy seksualne lub fantazje wywołują znaczną dolegliwość lub trudności interpersonalne“. W roku 1980 (tj. w czasach DSM-III) symulowane akty sadomasochistyczne uchodziły jeszcze za dewiację. Od roku 1987, czyli od momentu ogłoszenia DSM-III-R, patologizuje się wyłącznie akty realne. Im dalej w las, tym głębiej zakorzeniona zasada “chcącemu nie dzieje się krzywda“. Jak za chwilę zobaczymy, podręcznik ICD-10 jest dużo bardziej konserwatywny. Tam wrzuca się do jednego worka egoistyczne maltretowanie ofiary i uzgodnione igraszki BDSM. Przypuszczam, że podręcznik ICD-11, który ukaże się w roku 2018, będzie bardziej “postępowy“]

ICD-10 (wydanie 2008) | Hasło “sadomasochizm”

“Kontakty seksualne, związane z zadawaniem bólu, upokarzaniem, czy zniewalaniem. Jeśli partner woli być odbiorcą takiej stymulacji seksualnej – określa się to masochizmem, jeśli zaś woli wywoływać – sadyzmem. Do pobudzenia seksualnego dochodzi często przy zastosowaniu sadystycznych i masochistycznych metod” [Opracowanie wersji polskiej: Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia]

Zbrodnia sadystyczna

Gdy sadyzm wymyka się spod kontroli, prowadzi do czynów niezgodnych z prawem. Problemowi zbrodni popełnionej z pobudek sadystycznych przyjrzeli się Robert R. Hazelwood, Park Elliott Dietz i Janet Warren w artykule “The Criminal Sexual Sadist” dostępnym na blogu Crime & Clues (Crimeandclues.com). Tekst, pochodzący z czasopisma “FBI Law Enforcement Bulletin”, jest adresowany głównie do pracowników organów ścigania. Autorzy udzielają czytelnikom cennych porad dotyczących odróżniania zbrodni sadystycznych od niesadystycznych. No, więc na co należy zwrócić uwagę podczas badania poważnych przestępstw? Po pierwsze, trzeba znaleźć odpowiedź na pytanie, czy czyn zabroniony przynosił ofierze cierpienie. Żadna zbrodnia nie może zostać uznana za sadystyczną, jeśli nie wiązała się z bólem, strachem, poniżeniem itd. Po drugie, konieczne jest ustalenie, czy katusze były komuś zadawane umyślnie. Wiele przestępstw, takich jak choćby gwałt, stanowi dla ofiary prawdziwą gehennę. Sęk w tym, że zazwyczaj udręczenie to tylko efekt uboczny bezprawnego działania. W przypadku zbrodni sadystycznej męczenie człowieka jest celem samym w sobie. Po trzecie, należy rozważyć, czy okrutne przestępstwo mogło podniecać oprawcę seksualnie. Może kryminalista podchodził do ataku jak do radosnego święta, starannie przygotowując miejsce, narzędzia i scenariusz zbrodni? Może prowadził dziennik, w którym opisywał swoje chore pragnienia? Może zatrzymał sobie jakąś pamiątkę i/lub nieustannie wracał myślami do ataku (np. oglądając zdjęcia zrobione podczas napaści)? Warto też sprawdzić, czy delikwent interesował się pornografią i praktykami BDSM.

Portret sadysty

Hazelwood, Dietz i Warren są również twórcami pracy “The Sexually Sadistic Criminal and His Offenses”. Doczekała się ona publikacji w wirtualnym wydaniu periodyku “Bulletin of the American Academy of Psychiatry and the Law” (Jaapl.org). Zdaniem autorów, większość sadystów nigdy nie wprowadza w życie swoich szalonych wizji. Ale są też tacy, którzy nie chcą lub nie potrafią kontrolować swojego zachowania, i to oni stanowią zagrożenie dla otoczenia. Tym, co naprawdę ekscytuje sadystów, jest nie tyle ból i jego zadawanie, ile poczucie absolutnej władzy nad osobą zdeptaną i sterroryzowaną. Katowanie i poniżanie ofiary to tylko środek do celu: sposób na wcielenie się w rolę boga decydującego o życiu i śmierci ujarzmionego człowieka. Z badań, jakie autorzy przeprowadzili na grupie 30 sadystycznych bandytów, wynika, że wielu sadystów to ludzie szukający intensywnych doznań. 50% badanych sięgało po substancje psychoaktywne. 43,3% skosztowało kiedyś homoseksualizmu. 40% lubiło szybką jazdę samochodem. 30% uprawiało kazirodztwo z własnym dzieckiem (43,3% było żonatych w trakcie dokonywania zbrodni). 20% próbowało swoich sił w transwestytyzmie. 20% miało na sumieniu podglądactwo, ekshibicjonizm i/lub obsceniczne rozmowy telefoniczne. 20% dzieliło się partner(k)ami z innymi mężczyznami. 30% uchodziło w społeczeństwie za statecznego obywatela. 30% fascynowało się czynnościami i sprzętami policyjnymi. 33,3% posiadało doświadczenie militarne. 43,3% kontynuowało edukację po ukończeniu szkoły średniej. 46,7% pochodziło z rodzin, w których zdarzył się rozwód bądź małżeńska niewierność któregoś z rodziców.

Sexual Sadism Scale

Dwaj kanadyjscy naukowcy, William L. Marshall i Steven J. Hucker, opracowali bardzo przydatne narzędzie, które ma pomagać specjalistom w diagnozowaniu sadyzmu seksualnego. Jest to Sexual Sadism Scale, czyli Skala Sadyzmu Seksualnego przedstawiona w rozprawie “Issues in the diagnosis of sexual sadism” (materiał zamieszczono w elektronicznej edycji dziennika “Sexual Offender Treatment”: Sexual-offender-treatment.org). Pozwolę sobie przetłumaczyć wszystkie 17 wierszy tabeli: “1. Przestępca jest seksualnie podniecony sadystycznymi aktami. 2. Przestępca ćwiczy na ofierze władzę/kontrolę/dominację. 3. Przestępca upokarza lub poniża ofiarę. 4. Przestępca torturuje ofiarę lub angażuje się w akty okrucieństwa wobec ofiary. 5. Przestępca okalecza seksualne części ciała ofiary. 6. Przestępca ma historię duszenia konsensualnych partnerów podczas seksu. 7. Przestępca angażuje się w nieuzasadnioną przemoc wobec ofiary. 8. Przestępca ma historię okrucieństwa wobec innych osób lub zwierząt. 9. Przestępca niepotrzebnie rani ofiarę. 10. Przestępca próbuje, lub udaje mu się, udusić, zadusić lub w inny sposób pozbawić ofiarę powietrza. 11. Przestępca zatrzymuje trofea (np. włosy, bieliznę, dowód osobisty) po ofierze. 12. Przestępca zatrzymuje nagrania (inne niż trofea) przestępstwa. 13. Przestępca skrupulatnie planuje przestępstwo. 14. Przestępca okalecza nieseksualne części ciała ofiary. 15. Przestępca angażuje się w zniewalanie konsensualnych partnerów podczas seksu. 16. Ofiara zostaje uprowadzona lub ograniczona. 17. Dowody rytualizmu w przestępstwie”. Punkt 5 pasuje jak ulał do Adama Humera, krwawego zastępcy Józefa Różańskiego.

Kochająca inaczej

Na forum psychologicznym PsychForums.com znajduje się arcyciekawy wątek “Sexual Sadists: Why do we associate pain with love?” (“Sadyści seksualni: dlaczego kojarzymy ból z miłością?”). Myślę, że rzuca on nowe światło na działalność wielu szemranych filantropów. Założycielka tematu, Dita, pisze: “Jestem skrajnie wrażliwą, troskliwą osobą. Chlubię się zdolnością kochania innych tak, jak nikt nie potrafi. Dlatego wiem, że jestem sadystką seksualną, która posiada zdolność do tego, żeby kochać głęboko. (…) Jest chłopak, w którym jestem szalenie zakochana. Nigdy wcześniej nikogo tak nie kochałam ani nie troszczyłam się o nikogo tak, jak o niego. Ale fantazjuję o tym, żeby go zranić. (…) Poczucie winy, które mam z tego powodu, jest nieznośne”. Kilkanaście postów dalej TheHumanBeing odpowiada: “To wyjaśnia dużo na mój temat. (…) Ja też zawsze staram się być osobą dobrą dla innych. (…) Szczerze zaczynam sądzić, że bycie naprawdę dobrą osobą idzie ręka w rękę z sadyzmem seksualnym”. Dita podchwytuje te słowa i wyznaje: “Wszyscy sadyści seksualni, z którymi rozmawiałam, wydawali się dobrymi ludźmi. Moim zdaniem, wszyscy sadyści seksualni są skrajnie wrażliwymi, kochającymi ludźmi, i to jest ich/nasz problem”. Później Internautka zwierza się: “Gdy wyobrażam sobie, że kogoś torturuję, zawsze zastanawiam się, czy rzeczywiście mogłabym to robić. Czy gdybym znalazła się w takiej sytuacji, nie wygrałaby troskliwa strona mnie. Chciałabym, żeby tak było, lecz ta druga strona mnie jest tak potężna i ma tyle kontroli”. Sadyści miłują swoich bliźnich, zwłaszcza tych udręczonych. Ciągnie ich tam, gdzie można kontemplować człowieczą niedolę[1].

Leczenie i rokowania

Skoro sadyzm jest chorobą, to czy da się go leczyć? I czy może on człowiekowi przejść? Pewne rozeznanie w tej problematyce daje nam długa odpowiedź, jakiej udzielił meksykański psychoterapeuta Robert Saltzman nowozelandzkiej 17-latce Brittany, która zwróciła się do niego o pomoc (Askdrrobert.dr-robert.com/sadist.html). Wypowiedź eksperta brzmi raczej pesymistycznie: “Sadyzm ma tendencję do bycia chronicznym z natury i zazwyczaj nasila się wraz z upływem czasu. (…) Leczenie sadyzmu zazwyczaj jest trudne i kończy się niepomyślnie, z sadystą – nawet, jeśli on lub ona powstrzymywał(a) się przez chwilę podczas terapii – powracającym prędzej czy później do dalszej sadystycznej aktywności. (…) Generalnie, sadyzm seksualny jest trudny do zmodyfikowania za pomocą różnego rodzaju technik kognitywno-behawioralnych, które radzą sobie dobrze z tyloma innymi problemami. Chemiczna (farmakologiczna) interwencja może przynieść pewne korzyści, w zależności od jednostki. Wypróbowywano niektóre z antydepresantów, ale tylko z ograniczonym efektem. Niestety, z leczeniem czy bez leczenia akty sadyzmu seksualnego mają tendencję do stawania się wraz z upływem czasu coraz bardziej brutalnymi lub dziwacznymi, więc perspektywy nie są dobre”. Witryna Right Diagnosis (Rightdiagnosis.com) wymienia jeszcze inne formy kuracji: hipnozę, terapię grupową, edukację seksualną, trening umiejętności społecznych, antyandrogeny, normotymiki i fenotiazynę. Nie wspomina zaś o rachunku sumienia, żalu za grzechy, postanowieniu poprawy, szczerej spowiedzi ani zadośćuczynieniu Bogu i bliźniemu. Widocznie te metody nie zdają egzaminu.

Mordercza weganka

List 17-letniej Brittany do Roberta Saltzmana jest naprawdę wstrząsający. Nadawczyni opisuje w nim całe swoje krótkie, sadystyczne życie, chociaż unika jak ognia sfery erotycznej. Dziewczyna opowiada, że już w wieku 5-8 lat dręczyła swoje rówieśnice, uniemożliwiając im wychodzenie do toalety. Później z satysfakcją rozmyślała o tym, jak bardzo musiały się męczyć. Gdy miała 13 lat, próbowała udusić swoją przyrodnią siostrę (ważna uwaga: nastolatka prawdopodobnie pochodzi z rozbitej rodziny, gdyż w jej liście pojawiają się sformułowania “siostra przyrodnia“ i “były chłopak matki“!). Gdy miała 14 lat, zaatakowała swoją mamę żelazkiem w celu zrobienia jej blizny. Obecnie jest totalnie owładnięta fantazjami o ranieniu innych osób. W jednym z ostatnich zdań Brittany deklaruje: “Zdaję sobie sprawę z tego, że zabijanie ludzi jest złe, i de facto jestem weganką”. Co na to doktor Saltzman? “Sądząc po tym, co napisałaś, nie ma żadnych wątpliwości, że jesteś sadystką i że cierpisz na tę parafilię od wczesnego dzieciństwa. Jednak w przeciwieństwie do niektórych sadystów zupełnie nie masz współczucia dla swoich ofiar i mogłabyś zacząć zabijać ludzi, choć oświadczyłaś wyraźnie, że wiesz, iż ‘zabijanie jest złe’. To oświadczenie brzmi dla mnie nie tylko jak sadyzm, ale także w dużej mierze jak kwintesencja psychopatii, albo socjopatii, jak to również jest nazywane. (…) Chociaż czujesz i rozumiesz, czym jest współczucie – odczuwasz je wobec zwierząt – absolutnie nie masz go dla ludzi, nad którymi zamierzasz się pastwić. (…) Twój zakup noża i Twoje kryteria przy wyborze tej konkretnej broni wskazują, że planujesz popełnić morderstwo”. Heh, ostra jazda bez trzymanki!

Sadyści są poczytalni

Czy sadystę, który uległ swoim mrocznym instynktom, można śmiało postawić przed sądem? Artykuł 31 (paragraf 1) polskiego kodeksu karnego stanowi: “Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”. Według Roberta R. Hazelwooda, Parka Elliotta Dietza i Janet Warren, większość sadystów potrafi kontrolować (i kontroluje) swoje niebezpieczne popędy. Wielu chorych realizuje swoje pragnienia wyłącznie w marzeniach. Niektórzy zadają bliźnim ból, ale tylko w ramach uzgodnionych zabaw sadomasochistycznych. Trafiają się wreszcie tacy, którzy próbują zaspokajać swoje żądze poprzez “torturowanie” obiektów nieożywionych. Wynika z tego, że typowy sadysta jest człowiekiem zdolnym odróżniać dobro od zła. Współczesna medycyna uznaje sadyzm za parafilię, czyli za zjawisko związane z nietypowymi zainteresowaniami seksualnymi, a nie za chorobę ograniczającą ludzką świadomość. Omawiana dewiacja nie jest więc przesłanką do stwierdzenia niepoczytalności. Sadysta, który decyduje się urzeczywistnić swoje makabryczne fantazje, najprawdopodobniej jest jednostką głęboko zdemoralizowaną. Albo – jak sugerują Hazelwood, Dietz i Warren – posiada jeszcze jakieś inne zaburzenia psychiczne. To pierwsze stanowi argument za umieszczeniem takiego osobnika w więziennej celi. To drugie kwalifikuje delikwenta do leczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Sadysta, tak jak pedofil, jest człowiekiem wykolejonym. Pozostaje jednak kowalem swojego losu.

JÓZEF/JACEK GOLDBERG/RÓŻAŃSKI
13 LIPCA 1907 R. – 21 SIERPNIA 1981 R.
URODZONY I ZMARŁY W WARSZAWIE
(PRZYCZYNA ŚMIERCI: RAK ŻOŁĄDKA)
SPOCZYWA NA CMENTARZU ŻYDOWSKIM
PRZY ULICY OKOPOWEJ W WARSZAWIE

Zboczeniec i sadysta

W broszurze “Zbrodnie komunistów – pamiętajmy”, przygotowanej przez Instytut Pamięci Narodowej i dołączonej do gazety “Nasz Dziennik”, znajdujemy krótką notkę biograficzną poświęconą Józefowi/Jackowi Goldbergowi/Różańskiemu. Autor tekstu, Tomasz Łabuszewski, zawarł w niej następujące słowa: “W opinii więźniów był wyrafinowanym sadystą, czerpiącym satysfakcję z fizycznego i psychicznego udręczania ludzi. Mimo wysokiego stopnia służbowego i stanowiska w MBP wielokrotnie sam bił i znęcał się nad więźniami”. Stalinowiec, o którym rozmawiamy, przyznawał się wprawdzie do stosowania wymyślnych tortur, ale nie postrzegał siebie jako jednostki sadystycznej: “Robiliśmy otwarcie szereg skandalicznych rzeczy, robiłem ja sam, biłem po twarzy i nie tylko po twarzy. (…) Doszło do pewnej degeneracji, do pewnego sadyzmu u niektórych pracowników, u mnie sadyzmu nie było”. Inny pogląd głosił Józef Światło, wicedyrektor Departamentu X MBP, który znał Różańskiego jak własną kieszeń. Ten prominentny ubek, który w 1954 roku został współpracownikiem Radia Wolna Europa, co najmniej dwukrotnie nazwał Goldberga “sadystą” i co najmniej trzykrotnie “zboczeńcem” (sprawdź: Zbigniew Błażyński, “Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii”, Łomianki 2012. Wydanie oryginalne: Londyn 1985). Oto kilka stwierdzeń Światły: “Cały skład personalny centrali bezpieczeństwa to przede wszystkim (…) zboczeńcy, jak Różański”, “Po zwolnieniu zarówno Piwińska, jak i Halina Siedlik (…) oskarżyły go, że jest zboczeńcem i sadystą”, “Bo łatwiej wam przy pomocy zboczeńca i sadysty wymuszać zeznania, których potrzebujecie”. Takie zarzuty nie biorą się znikąd.

Rozbita rodzina

O młodości Józefa Różańskiego informuje nas książka “Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce” Barbary Fijałkowskiej (Olsztyn 1995). Rzeczone źródło podaje, że ojcem naszego antybohatera był żydowski dziennikarz Abraham Goldberg, a matką – tajemnicza Anna/Chana Różańska, również narodowości żydowskiej. Abraham zdobył uznanie jako redaktor naczelny syjonistycznego dziennika “Hajnt”, Anna imała się różnych zajęć i przejawiała wiele talentów artystycznych. Państwo Goldbergowie mieli troje dzieci. Jako pierwszy urodził się Beniamin (Nioma), późniejszy Jerzy Borejsza, komunistyczny działacz kulturalny. Drugim dzieckiem była Judyta (Jula), która pewnego dnia wpadła pod tramwaj i straciła obie nogi. Podczas II wojny światowej znalazła się ona w getcie warszawskim. Trzecie dziecko to, oczywiście, Józef Goldberg. W 1944 roku mężczyzna zmienił nazwisko na “Jacek Różański”, ale imię “Jacek” jakoś się nie przyjęło i nawet w oficjalnych dokumentach nazywano go “Józefem Różańskim”. Józef, Jacek… Dla znajomych Żydów tylko “Josek”. Fijałkowska opisuje jego dzieciństwo jako dość traumatyczne: “W 1909 r. Goldbergowie rozeszli się, gdyż Anna chciała niezależności. Abraham zgodził się na separację pod warunkiem, że dzieci pozostaną przy nim. Tak więc dwoje starszych dzieci zamieszkało od razu z ojcem, a najmłodszy, Józef, dołączył do nich w siódmym roku życia”. Dziennikarz zabraniał synom i córce widywania się z matką. Ilekroć Beniamin postępował nieroztropnie, Abraham porównywał go do Anny. Józef, który wizualnie przypominał Różańską, “denerwował ojca swym wyglądem zewnętrznym”. Trudno tu mówić o normalności.

Prawie jak 8. Mila

Dom Abrahama Goldberga był domem wybitnie inteligenckim. Półki uginały się tam pod ciężarem książek, wśród których nie brakowało “białych kruków”. Redaktor naczelny “Hajntu” zdołał przekazać swoim dzieciom pasję bibliofilską. Sam pozostawał w bliskim kontakcie z elitą warszawskiego teatru żydowskiego, przyjaźnił się z Ester Rachel Kamińską. Po rozwodzie z Anną Różańską dziennikarz poślubił niejaką Ewę Glass, która z powodzeniem zastępowała Niomie, Juli i Joskowi matkę. Mieszkanie Goldbergów stanowiło istną “zieloną wyspę” na oceanie chaosu, jakim był przedwojenny Muranów (Murdziel), żydowska dzielnica Warszawy. Barbara Fijałkowska pisze, że w granicach ówczesnego Muranowa toczyły się brutalne wojny między wyznawcami skrajnych ideologii. Bójki, zadymy, donosy – oto codzienność tamtejszych radykałów, nie tylko spod znaku sierpa i młota. Badaczka przytacza ciekawy fragment pamiętników Aleksandra Wata: “Całe bestialstwo już się wtedy zaczęło w tych walkach wewnętrznych, szczególnie na Murdzielu. Bestialstwo, które później tak ładnie się rozwinęło u Różańskiego i innych towarzyszy”. Należy jednak podkreślić, że młody Różański nigdy w tym mordobiciu nie uczestniczył. Był bowiem skrytym, wyobcowanym chłopakiem. “Od dziecka chorowity, przejawiał daleko idącą powściągliwość, nieufność. Brak rozsadzającej starszego brata witalności kompensował konsekwencją, dyscypliną wewnętrzną, ale też pewną zaciętością, czasem porywczością. (…) Pasjonowała go zawsze psychologia” – podaje Fijałkowska. Ten oczytany introwertyk jawił się światu jako dobry uczeń, a następnie ambitny student prawa. W 1936 roku został adwokatem.

Syjonizm i anarchizm

Józef Różański był absolwentem dwujęzycznego (polsko-hebrajskiego) gimnazjum męskiego “Chinuch”. Zadaniem tej placówki było wychowywanie młodych Żydów na syjonistów gotowych do emigracji z Polski, gdy tylko w Palestynie powstanie niepodległe państwo Izrael. “Ogólną orientację szkoły można by określić jako zaszczepianie żydowskiego nacjonalizmu w sposób socjalistyczny. Wśród nauczycieli byli zdeklarowani syjoniści, ale i piłsudczycy, anarchiści, komuniści, brak było natomiast członków Bundu [socjalistów starających się pogodzić żydowskość z polskością – przypis NJN]. W procesie nauczania lansowano przede wszystkim tezę o wyzwoleniu narodu żydowskiego przez utworzenie żydowskiego państwa, z gospodarką opartą na kibucach, z językiem hebrajskim i religią mojżeszową jako bazą kulturową. (…) Zgodnie z tradycją w szkole tej Talmud postrzegany był jako system prawny i księga wszelkiej mądrości życiowej. Jego studiowanie i komentowanie uważano za najwyższe powołanie Żyda, formę służenia przez niego Bogu” – wyjaśnia Fijałkowska. Nauczycielem, który wywarł szczególny wpływ na obu braci Goldbergów, był romanista Gross głoszący idee anarchokomunistyczne. Zarówno Różański, jak i Borejsza zaczynali swoją przygodę z polityką od anarchizmu. Josek opowiadał się po stronie kropotkinowców, Nioma po stronie bakuninistów. Zwolennicy Bakunina dużo mówili o krwawej rewolucji, entuzjaści Kropotkina snuli zaś plany dotyczące organizacji życia społecznego już po udanym przewrocie. Ironią losu jest fakt, że to Różański został bezlitosnym ubekiem, a Borejsza – dyrektorem wydawnictwa dopuszczającego pluralizm światopoglądowy.

Czerwona papuga

Jak to się stało, że Józef i Beniamin ostatecznie zostali komunistami? Niewykluczone, że przyczyniły się do tego dwie osoby: starszy kolega Mojżesz/Moniek Nowogródzki i stryj Lejb Goldberg (fanatyczny komunista działający w ZSRR). Po “nawróceniu” na komunizm Josek założył w szkole marksistowskie kółko samokształceniowe, za co chwilowo został relegowany z “Chinucha”. Później, na studiach (Wydział Prawa UW), zaangażował się w prace OMS “Życie” i ZMK. Kolejnym “stopniem wtajemniczenia” była już KPP. Różański ukończył studia w 1929 roku, lecz dopiero w 1936 udało mu się zdobyć konkretny zawód prawniczy. Adwokatem był raczej miernym. Prowadził kancelarię razem ze swoją uczelnianą przyjaciółką Anką, która podczas studiów wielokrotnie mu pomagała, także finansowo. “Anka była zdolniejsza, brała na siebie najtrudniejsze, a zarazem najbardziej dochodowe sprawy, jemu pozostawiając te ‘polityczne’” – odnotowuje Fijałkowska. Działalność komunistyczna Różańskiego polegała m.in. na redagowaniu lewicowych czasopism. Interesujące, że wspólnikami naszego antybohatera często zostawały kobiety, np. Gina, Maryla i jakaś trzecia, “której nazwiska ani pseudonimu nie zapamiętał”. Skoro jesteśmy już przy tym temacie, zauważmy, że Josek był niezwykle przywiązany do matki i siostry, a potem – do żony i córki. Jego największym wrogiem również okazała się kobieta, Julia Brystygierowa. Stalinowiec dużo zawdzięczał swojej przyjaciółce Ance, a przed śmiercią opowiedział całe swoje życie Barbarze Fijałkowskiej. Czy nie był on odrobinę… zniewieściały? Pamiętajmy, że sadysta seksualny to zupełnie inny typ brutala niż zdrowy osiłek z ulicy.

Kierunek: Wschód

Żona Józefa Różańskiego (Izabela/Izabella Różańska, Bela Frenkiel) przyszła na świat 31 maja 1907 roku. Chociaż pochodziła z rodziny żydowskiej, nie wyglądała na Żydówkę. Wyróżniała się bowiem jasnymi włosami i zielonymi oczami. Para była właściwie konkubinatem, gdyż – jak powiedział Różański cytowany przez Fijałkowską – “zgodę KC partii na żydowski ślub ‘pod baldachimem’ dostał tylko Jakub Berman”. Mimo to, po wojnie Józef i Izabela posługiwali się tym samym nazwiskiem i byli powszechnie postrzegani jako małżeństwo. Różańscy poznali się na przełomie 1935 i 1936 roku w śródborowskim pensjonacie, gdzie Josek dochodził do zdrowia po zapaleniu opon mózgowych, a Bela – po wyniszczającym pobycie w więzieniu w Fordonie. Niemiecki atak na Polskę zastał ich w Warszawie, skąd oboje uciekli na Wschód 6 września 1939 roku. O tym, co się z nimi działo w ZSRR, wiadomo niewiele. Jest pewne, że przez ponad rok przebywali w Kostopolu, a potem znaleźli się we Lwowie (Izabela w październiku 1940 roku, jej mąż – kilka miesięcy później). Obydwoje służyli w NKWD. Josek był oficerem tej formacji, natomiast Bela pełniła jakieś podrzędne funkcje. Żona naszego antybohatera witała ponoć kwiatami Armię Czerwoną wkraczającą do Kostopola. Różańscy znajdowali się w posiadaniu archiwów II Oddziału Sztabu Głównego WP, których polski kontrwywiad nie zdążył zniszczyć. Działali też w jakiejś komisji ewidencjonującej radzieckich Niemców. Józef uczestniczył w leśnych potyczkach, Izabela pracowała w Domu Kultury w Kostopolu. Zdaniem Fijałkowskiej, Różański mógł być agentem NKWD już przed wojną (w latach 1937-1938 wysyłano go do Francji i Palestyny).

Stefa Goldberżanka

Gdy ciężarna Bela została wezwana do Lwowa, mogła liczyć wyłącznie na wsparcie Jerzego Borejszy. To właśnie w takich okolicznościach 15 listopada 1940 roku urodziła się Stefa, podobno jedyne dziecko Józefa Różańskiego. Młoda matka czuła się w szpitalu dyskryminowana ze względu na swoją żydowskość. Kręciła nosem nawet pomimo faktu, że jako enkawudzistka miała zagwarantowane wszelkie przywileje! Wiosną 1941 roku do Lwowa przybył Josek. Wojna niemiecko-sowiecka (czerwiec-grudzień 1941) to najbardziej tajemniczy okres w jego życiu. Istnieje hipoteza, według której Józef uczestniczył w rozstrzeliwaniu polskich jeńców wojennych, ale brakuje na to niezbitych dowodów. Zaraz po ataku Niemiec na ZSRR Izabela otrzymała wezwanie do Moskwy. Jej mąż bywał tu i ówdzie, ponoć także w Starobielsku. “Faktem jest, że jesienią 1941 r. znaleźli się oboje z dzieckiem w Samarkandzie jako cywile. (…) Oboje Goldbergowie pracowali w kołchozie” – podaje Barbara Fijałkowska. Warunki, w jakich przyszło im egzystować, pozostawiały wiele do życzenia. Miało to destrukcyjny wpływ na ich córkę, która ciężko zachorowała i była zagrożona śmiercią głodową. Zrozpaczeni Różańscy zdecydowali się wówczas na zdradę: przyjęli pomoc materialną od delegatury rządu Władysława Sikorskiego. Bela wzięła “2 kg ryżu i trochę mąki”, a Josek “jedną czy dwie puszki skondensowanego mleka”. Troskliwi rodzice musieli się potem słono tłumaczyć przed MOPR-owską komisją, w której szczególnie prześladowała ich Julia Brystygierowa. Kto wie, może późniejsza nadgorliwość Różańskiego wynikała z chęci odzyskania “dobrego imienia“? Ostatecznie, wciąż miał on na karku Krwawą Lunę[2].

Różańszczyzna – metodyka UB

Dalsze losy naszego antybohatera doskonale nakreśla Tadeusz M. Płużański w książce “Bestie” (Warszawa 2011) i artykule “Jacek Różański, kat rotmistrza Witolda Pileckiego i generała Augusta Emila Fieldorfa ‘Nila’” (Historia.wp.pl). Otóż w 1944 roku Różański wstąpił do Ludowego Wojska Polskiego, gdzie pełnił funkcję politruka oraz uczestniczył w walkach na Wołyniu i przyczółku warecko-magnuszewskim. Wkrótce przeniesiono go do raczkującego Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN. 1 lipca 1947 roku Josek został dyrektorem Departamentu Śledczego MBP. To, co brat Jerzego Borejszy wyczyniał aż do roku 1954, czyli do końca swojej kariery w peerelowskiej bezpiece, uczyniło go symbolem terroru stalinowskiego w Polsce. Nieludzkie tortury, jakie stosował na szeroką skalę wobec więźniów politycznych, to tylko wierzchołek góry lodowej. Przede wszystkim, był on człowiekiem, który decydował o wyrokach wydawanych w procesach pokazowych. Wiele z tych procesów stanowiło zresztą jego autorską twórczość. Różański wysysał sobie z palca najróżniejsze historie, na podstawie których formułował fałszywe oskarżenia wzmocnione spreparowanymi dowodami. Zmuszał ludzi, żeby przyznawali się do czynów niepopełnionych. Reżyserował rozprawy, podczas których wszystko było z góry ustalone. Gdy sądowe “przedstawienia” szły niezgodnie z planem, osobiście przywracał “aktorów” do pionu. Znany jest incydent z procesu biskupa Czesława Kaczmarka, kiedy to Różański niespodziewanie wyszedł zza kulis. “Ja już skułem mordy obrońcom i przestrzegam księdza biskupa, aby nie poważył się więcej na podobne postępowanie” – warknął zirytowany Josek do duchownego.

Sprawa “Marcysi”

Goldberg potrafił składać bliźnim obietnice bez pokrycia, niekiedy okraszone “oficerskim słowem honoru“. W jego ustach “honor” był jedynie wytrychem umożliwiającym włamanie się do psychiki rozmówcy. To właśnie tego wytrychu użył nasz antybohater w 1945 roku, gdy zależało mu na konkretnych zeznaniach Emilii Malessy “Marcysi”, wdowy po Janie Piwniku “Ponurym“. Historię, do której nawiązuję, opisał Tadeusz M. Płużański w tekście “Po pierwsze honor. Opowieść o Emilii Malessie i Janie Rzepeckim” (“Oprawcy. Zbrodnie bez kary”, Warszawa 2012). Podczas okupacji niemieckiej Malessa należała do AK, gdzie pełniła funkcję łączniczki “między podziemiem w kraju a władzami RP i Naczelnym Wodzem na obczyźnie”. Po wojnie konspirowała przeciwko komunistom, za co trafiła do więzienia na warszawskim Mokotowie. Tam, przy ulicy Rakowieckiej, zdradziła nazwiska przywódców WiN-u. “Pułkownik Józef Goldberg-Różański (…) ręczył jej ‘oficerskim słowem honoru’, że żadna z ujawnionych osób nie zostanie aresztowana i osądzona. Odwoływał się do jej patriotycznych uczuć. (…) Jeśli nie pójdzie na ugodę (…) ’będzie odpowiedzialna za mordownię’. (…) Różański słowa nie dotrzymał, rozpoczynając aresztowania WiN-owców. (…) Jednak (…) to nie ona wpadła na pomysł ujawnienia WiN. Działała na wyraźne polecenie swojego dowódcy, płk. Jana Rzepeckiego” – pisze Płużański. Malessa robiła wszystko, co w jej mocy, żeby nakłonić Joska do realizacji danego przyrzeczenia. Dwukrotnie podejmowała głodówkę. Latem 1949 roku popełniła samobójstwo. Tymczasem Rzepecki dożył odwilży październikowej (1956). Szybko został zrehabilitowany i poparł Władysława Gomułkę.

Łamacz umysłów

Ryszard Walicki, autor książki “Tortury. W Polsce 1945-1955 i współcześnie” (Warszawa 2013), odmalowuje dosyć wnikliwy portret Goldberga: “Różański (…) rozumiał znaczenie szoku emocjonalnego. Toteż jego ofiary pamiętały go dobrze. Gdy jedna z byłych więźniarek, będąc już na wolności, zobaczyła Różańskiego w sklepie przy ulicy Nowy Świat w Warszawie, to zemdlała. (…) Różański osobiście bił rzadko. Niejednokrotnie na początku przesłuchania uderzał więźnia lub więźniarkę w twarz, ale mocno. Czasem zdzielił pasem oficerskim lub kopnął. Długie torturowanie fizyczne zlecał oficerom śledczym. Groził więźniom i pragnął wytworzyć w nich poczucie beznadziejności i wywołać strach. Sam zaś co pewien czas występował w roli życzliwego, współczującego więźniom i oficerom śledczym, mądrego człowieka, zdumionego nieracjonalnym zachowaniem się osób torturowanych. (…) To przypomina opinię o Różańskim byłego więźnia, Wiktora Leśniewskiego, który powiedział mi kiedyś, że Różański potrafił być uroczym człowiekiem. Jednego tylko nie potrafił: uśmiechać się. Płk Różański starał się dotrzeć do umysłu ofiary po to, aby ją złamać”. Walicki ilustruje maniery Joska licznymi cytatami. Oto dwa z nich: “Pewnego dnia w czasie przesłuchania w 1950 r. wszedł w mundurze pułkownika, z reguły chodził w cywilnym ubraniu (…) i powiedział: no, Dobrowolski – już odpiął pasa i palnął mnie 3-4 razy po plecach, karku i uchu (…) i mówi (…): muszę sobie zrobić przyjemność, żeby takiego łobuza bić” (Szczęsny Dobrowolski), “Mnie Różański nigdy nie uderzył palcem. (…) Jak meldowałem Różańskiemu, że mnie biją, powiedział – u nas się nie bije, proszę pana, imaginacja jakaś nadzwyczajna” (Stanisław Szopiński).

Krwawy Jacek

Ryszard Walicki przywołuje również zeznania dotyczące przeżyć Andrzeja Skrzesińskiego: “W obecności Różańskiego włożono mu do ust palącego papierosa, gdy go wypluł, Różański uderzył go z całej siły w twarz i wybił mu dwa zęby, dał mu własną chustkę, rozkazując na klęczkach lizać krew z podłogi”. Leon Wudzki, członek CKKP PZPR, powiedział w 1956 roku: “Całe miasto wiedziało, że Różański zdziera ludziom paznokcie osobiście z rąk” (cyt. za: Władysław Gauza, “Elity III RP. Rodowód”, Oslo 2011). Anglojęzyczna publikacja “Night Voices: Heard in the Shadow of Hitler and Stalin” Heather Laskey (McGill-Queen’s University Press 2003) zawiera wzmiankę o tym, że Goldberg wbijał pewnej kobiecie igły pod paznokcie. Piotr Lipiński, autor książki “Bicia nie trzeba było ich uczyć. Proces Humera i oficerów śledczych Urzędu Bezpieczeństwa” (Wołowiec 2016), opisuje przypadek nieludzkiego katowania Marii Hattowskiej: “Zaprowadzono ją na przesłuchanie; w pokoju czekało ośmiu mężczyzn. Byli wśród nich Józef Różański i Adam Humer. – Różański zaczął pierwszy – opowiadała mi Maria Hattowska. – Kopnął mnie, aż spadłam z krzesła. Humer bił nahajką. Miała na końcu kulkę, która przy uderzeniach przecinała skórę. (…) Bili mnie w krocze. Po tym już nie mogłam mieć dzieci”. Stefan Bałuk, jeden z bohaterów filmu dokumentalnego “Bezpieka 1944-1956” (reż. Iwona Bartólewska, TVP 1997), twierdził, że Josek wykazywał pewne “objawy neurasteniczne”, tzn. wychodził z pokoju przesłuchań jako człowiek kompletnie wyczerpany i nieobecny, a wracał – jako okaz siły i witalności. Zdaniem ekswięźnia, oprawca mógł czerpać energię z jakichś “dodatkowych bodźców”. Czyżby leki lub narkotyki³?

49 rodzajów tortur

Kazimierz Moczarski, męczony przez kilku ubeków na rozkaz Józefa Różańskiego, wspomina o biciu “ręką“, “policyjną pałką gumową“, “drążkiem mosiężnym“, “drutem“, “drewnianą linijką okutą metalem“, “kijem“, “batem“ oraz “suszką i podstawą do kałamarza”. Było to uderzanie m.in. “nasady nosa“, “wystających części łopatek“, “podbródka“, “stawów barkowych“, “wierzchniej części nagich stóp“, “czubków palców rąk“, “czubków palców nagich stóp“ i “obnażonych pięt”. Pokrzywdzony zapamiętał też wyrywanie włosów (“z wierzchniej części czaszki”, “ze skroni, znad uszu i z karku”, “z brody i wąsów”, “z piersi”, “z krocza i z moszny”), przypalanie (“rozżarzonym papierosem – okolic ust i oczu”, “płomieniem – palców obu dłoni”) i wiele innych udręk, np. “miażdżenie palców obu rąk”, “miażdżenie palców stóp”, “siedzenie na kancie stołka”, “siedzenie na śrubie, która rani odbytnicę”. Pełną listę niedozwolonych metod śledczych można znaleźć w artykule “Opis 49 rodzajów tortur stosowanych przez UB wobec Kazimierza Moczarskiego z AK” Jarosława Wróblewskiego (portal Fronda.pl). Kobiety, które trafiały do więzienia na Rakowieckiej, często padały ofiarą przemocy seksualnej. Tadeusz M. Płużański przytacza w “Bestiach” słowa swojego ojca, byłego więźnia stalinowskiego: “Ówczesny kierownik Wydziału Śledczego MBP płk J. Różański oświadczył mi, że oficerowie śledczy nie będą się ze mną ‘szarpali’, gdy mogą wybić z kogo innego to, co im jest potrzebne. (…) W stosunku do żony mojej zastosowano system (…) deptania jej godności kobiecej”. Goldberg był osobnikiem niesłychanie perwersyjnym. Świadczy o tym jego agresja seksualna, wścibstwo i rozwiązły styl życia.

Moralność alfonsa

Któregoś dnia Anatol Fejgin, dyrektor Departamentu X MBP, zastał go w takiej sytuacji: “Na olbrzymim biurku (…) siedzi Jacek, przed nim ustawieni w krąg stoją jego najbliżsi współpracownicy, a w środku jak piłka odbija się nieznany mi mężczyzna. Był puszczony na krąg, każdy z funkcjonariuszy Jacka przykładał mu kuksańca, a Różański, każdorazowo, gdy tamten przelatywał obok biurka, kopał go w miejsca szczególnie uczulone. ‘Jacek! Jak możesz!’ – powiedziałem z oburzeniem. ‘To jest właśnie zabójca Ściborka’ – wyjaśnił Różański, mitygując się. Zaczerwienił się chyba nawet. Krępował się przy mnie swojej brutalności” (Henryk Piecuch, “Spotkania z Fejginem”, Warszawa 1990). Skrępowanie oznacza, że ktoś się wstydzi przyjemności, którą odczuwa. Rozprawiała o tym bodajże Michelle Larivey w książce “Siła emocji” (Warszawa 2006). Zestawmy upiorną anegdotę Fejgina z fragmentem przemówienia Bolesława Drobnera z 1955 roku: “Chciałbym, żeby (…) można było usłyszeć od świadków, iż nie przeszedł ten drab koło więźnia bezbronnego, żeby go nie kopnąć w krocze” (Stanisław Marat i Jacek Snopkiewicz, “Ludzie bezpieki”, Warszawa 1990). Jedna z byłych więźniarek MBP wspominała, że Różański zapoznawał ją z zeznaniami jej męża na temat “Moje życie erotyczne”. Chciał jej również odczytać inny elaborat tego samego człowieka: “Pożycie płciowe z moją żoną” (tamże). Henryk Piecuch wzmiankował o jakichś “orgiach” z udziałem Różańskiego. Józef Światło mówił na antenie RWE: “Różański to bardzo energiczny i czynny kobieciarz. (…) Urządza sobie intymne i wymyślne orgie w swoim gabinecie”. Tadeusz M. Płużański pisał w “Bestiach“, że Josek miał w ZSRR “swoje PPŻ”.

Na smyczy Moczara

Barbara Fijałkowska podaje, że Józef Różański dostał wypowiedzenie z pracy już w marcu 1954 roku. Kilka miesięcy później nastąpiło zaś jego aresztowanie. W roku 1955 Goldberg został skazany na 5 lat więzienia, ale złagodzono mu karę do 3 lat i 4 miesięcy. W roku 1957 usłyszał wyrok 15 lat pozbawienia wolności, zamieniony potem na 14 lat. Ryszard Walicki cytuje słowa Marka Jabłonowskiego, z których wynika, że Josek “korzystał [w zakładzie karnym – przypis NJN] z nieprzewidzianych regulaminem ulg”. Ostatecznie skazaniec został ułaskawiony w październiku 1964 roku. Dalsze losy naszego antybohatera omawia Radosław Kurek w artykule “Kaci bezpieki na tle Marca’68: Roman Romkowski, Anatol Fejgin i Józef Różański w oczach SB (1964-1968)”. Tekst ukazał się w czasopiśmie “Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989”, którego elektroniczną wersję można pobrać ze strony internetowej IPN-u (Ipn.gov.pl). Według badacza, w czasach moczarowskich Goldberg pracował m.in. w Mennicy Państwowej i był pilnie śledzony przez esbeków. Uczyniono go nawet figurantem sprawy o kryptonimie “Wąsik”. Różański roztaczał wokół siebie “atmosferę człowieka miłego, uprzejmego, a jednocześnie dającego do zrozumienia, że posiada poważną pozycję dzięki swym uprzednim i obecnym znajomościom” (to fragment notatki H. Szyszkowskiego z lutego 1967 roku). Lubił spacerować ulicą Rakowiecką. Tęsknił za epoką bierutowską. Kibicował Izraelowi w zmaganiach z Arabami. W marcu 1968 roku był spokojny, ale jego żona rozpowszechniała jakieś plotki o rzekomym mordowaniu Żydów przez Polaków podczas okupacji niemieckiej. W 1967 roku został “wyrzucony z jadącego trolejbusu” przez swoje dawne ofiary.

Historia i sztuka

A co się stało ze Stefą Goldberżanką? Barbara Fijałkowska zdradza tylko tyle, że czerwona księżniczka posługiwała się nazwiskiem “Stefania Żebrowska”. Na początku 2016 roku znalazłam w Internecie blog artystki plastyczki Justyny Czerniak (Justynaczerniak.blogspot.com). W dziale “Tekst” autorka wyjaśnia, jak jej losy splotły się – pośrednio, acz intensywnie – z losami rodziny Józefa Różańskiego. Otóż Justyna przyjaźni się z niejaką Agnieszką, młodą kobietą, która pracowała jako opiekunka Stefy i towarzyszyła jej aż do końca ziemskiej wędrówki. Starsza pani dopiero pod koniec życia ujawniła swoją prawdziwą tożsamość. Była osobą niezwykle samotną, toteż przed śmiercią zapisała cały swój majątek, łącznie z pamiątkami po ojcu, opiekunce Agnieszce. Wiele z tych staroci – fotografii, listów, pocztówek – trafiło później w ręce Justyny Czerniak, która zrobiła z nich jakieś kompozycje artystyczne w ramach przygotowywanej pracy dyplomowej. Ech, mam nadzieję, że magistrantka wykorzystała wyłącznie kopie tych przedmiotów, a nie oryginały! Przeraża mnie myśl, że ktoś mógłby zniszczyć cenne źródła historyczne w imię “sztuki współczesnej”! Justyna opublikowała w Internecie skany swoich dzieł. Nie znam się na sztuce, ale uważam, że zdjęcia z rodzinnego archiwum Różańskich wyglądałyby znacznie lepiej bez tych wszystkich “artystycznych udziwnień”, takich jak stylizowany kwiatek zasłaniający buzię Stefy. Tak czy owak, nie mam wątpliwości, że na niektórych fotografiach znajduje się Józef Różański. Ta gęba jest niepodrabialna. Również adres widoczny na jednej z pocztówek (ulica Narbutta w Warszawie) zgadza się z tym podanym przez Fijałkowską. Pamiątki są więc autentyczne.

PODSUMOWANIE

Dlaczego uważam, że Józef/Jacek Różański (właśc. Goldberg) to podręcznikowy przykład sadysty? Dlatego, że posiadał on wiele cech, o których wspominali Robert R. Hazelwood, Park Elliott Dietz i Janet Warren w artykule “The Sexually Sadistic Criminal and His Offenses”. Opisywany stalinowiec przeżył w dzieciństwie rozwód swoich rodziców. Po zdaniu matury w prywatnym gimnazjum “Chinuch” kontynuował naukę na Uniwersytecie Warszawskim. Aż do wybuchu II wojny światowej uchodził za statecznego obywatela: prowadził kancelarię adwokacką, nigdy nie był karany przez sądy II Rzeczypospolitej. Gdy wstępował do NKWD i MBP, był już żonaty (no dobrze, żył z Belą w konkubinacie, ale tylko dlatego, że nie zdołał uzyskać zgody na tradycyjny ślub żydowski). Miał doświadczenie militarne, tzn. uczestniczył w leśnych potyczkach, walczył w szeregach LWP. Fascynował się czynnościami i sprzętami policyjnymi, wszak stał na czele Departamentu Śledczego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Brał udział w makabrycznych zabawach o charakterze homoerotycznym, doznawał widocznej przyjemności podczas kopania męskich genitaliów. Ewidentnie dzielił się partner(k)ami z innymi mężczyznami, poza tym korzystał z usług PPŻ – Przechodnich Polowych Żon. Mógł sięgać po jakieś substancje psychoaktywne, gdyż jeden z byłych więźniów posądził go o czerpanie energii z zewnętrznego źródła. Bywał obsceniczny, bezpruderyjny i niepotrzebnie zainteresowany życiem intymnym swoich ofiar. Jak większość sadystycznych bandytów, reprezentował płeć silną. Powyższe ustalenia sugerują, że osławiony Różański to sadysta sensu stricto. Tacy ludzie rządzili kiedyś Polską.

Natalia Julia Nowak,
21.10. – 01.12. 2016 r.

PS. W polskojęzycznej Wikipedii, pod hasłem “Seryjny morderca”, widnieje intrygujące zdanie: “W rodzinach połowy z nich matka wychowywała syna samotnie od jego drugiego roku życia”. Józef Różański urodził się w roku 1907, a od 1909 pozostawał pod wyłączną opieką swojej rodzicielki. Gdy miał siedem lat, trafił pod skrzydła ojca, macochy i starszego rodzeństwa (to już druga trauma we wczesnym dzieciństwie). Ciekawe, w sumie, dlaczego… Może matka źle go traktowała? Albo nie potrafiła należycie o niego zadbać? Anders Behring Breivik, sprawca krwawych zamachów terrorystycznych w Oslo i na wyspie Utoya, również był synem samotnej matki. Jego rodzice rozstali się, kiedy miał zaledwie roczek.

PS 2. Postać Różańskiego pojawia się w filmie fabularnym “Generał Nil” oraz telespektaklach “Śmierć Rotmistrza Pileckiego”, “Słowo honoru”, “Kontrym” i “Rozmowy z katem”. Josek jest też bohaterem powieści “Niesamowici bracia Goldberg” Wojtka Biedronia. Podejrzewam, że utwór prędzej czy później zostanie zekranizowany, bo jego autor jest zawodowym filmowcem. Nigdy nie miałam w rękach tego czytadła, ale poświęciłam trochę czasu na lekturę jego recenzji. I czego się dowiedziałam? Otóż książka Biedronia zawiera (jak by to określił towarzysz Gomułka) “pornograficzne obrzydliwości”. Obaj bracia Goldbergowie, a zwłaszcza Józef, są tam ukazani jako totalni erotomani. Coś mi się zdaje, że czeka nas produkcja, przy której “Zaćma” i “Ida” to niewinne dobranocki.

PRZYPISY

[1] Tym, którzy nie mogą tego zrozumieć, polecam fragment powieści “Lot nad kukułczym gniazdem” Kena Keseya w przekładzie Tomasza Mirkowicza (1962/1981). Jest to urywek dialogu, w którym główny bohater, Randle Patrick McMurphy, i jego kolega ze szpitala psychiatrycznego, Dale Harding, dyskutują o demonicznej pielęgniarce Mildred Ratched zwanej Wielką Oddziałową. McMurphy przekonuje Hardinga, że siostra Ratched, pozująca na wrażliwą istotę, to w rzeczywistości sadystka i despotka. Harding, który odpycha od siebie ponurą prawdę o Oddziałowej, wygłasza komiczny pean na jej cześć: “Siostra Ratched to prawdziwy anioł miłosierdzia; spytaj, kogo chcesz! Bezinteresowna jak wiatr, dzień po dniu, przez pięć długich dni w tygodniu pełni dla dobra ogółu swoje niewdzięczne obowiązki. To wymaga poświęcenia, przyjacielu, prawdziwego poświęcenia. Wiem też od godnych zaufania osób, choć nic więcej nie mogę ci o nich wyjawić ponad to, że Martini pozostaje z nimi w bliskich stosunkach, iż również w dni wolne od pracy siostra Ratched służy ludzkości, oddając się działalności charytatywnej. Przygotowuje kosze z takimi delicjami, jak konserwy i mydło, a dla urozmaicenia dorzuca kawałek sera, po czym obdarowuje nimi młode małżeństwa w tarapatach finansowych. (…) Spójrz: oto nadchodzi nasza oddziałowa. Stuka lekko do drzwi. W ręce trzyma kosz ozdobiony wstążkami. Młodemu małżeństwu szczęście zapiera dech. Mąż stoi z otwartymi ustami, żona płacze, nie kryjąc łez. Oddziałowa lustruje ich domostwo. Obiecuje przysłać im pieniądze na… proszek do czyszczenia, a jakże. Stawia kosz na środku podłogi. A kiedy stamtąd wychodzi – posyłając obojgu pocałunki i zwiewne uśmiechy – jest tak upojona słodkim mlekiem miłosierdzia, którym własny czyn wypełnił jej obfite piersi, że nie potrafi powściągnąć swojej szczodrości. Szczodrości, rozumiesz?”. Wkrótce okazuje się, że to McMurphy prawidłowo ocenił siostrę Ratched, oprawczynię torturującą pacjentów elektrowstrząsami i lobotomią. Ktoś może stwierdzić, że zacytowany przeze mnie fragment “Lotu…” niczego nie wnosi, bo pochodzi z utworu beletrystycznego, w dodatku uznawanego za manifest antypsychiatryczny. Ja jednak upieram się przy stanowisku, że objawem sadyzmu może być zarówno czerpanie przyjemności z zadawania komuś udręk, jak i obdarzanie czułością osób cierpiących. Zwróćmy uwagę na sposób, w jaki Józef Różański scharakteryzował swojego przełożonego, Romana Romkowskiego (wiceministra bezpieczeństwa publicznego, który po roku 1956 został skazany na 15 lat pozbawienia wolności). Słowa, które zaraz przytoczę, są nieco podobne do wypowiedzi Hardinga na temat Wielkiej Oddziałowej. Różański powiedział o Romkowskim: “Dla nas Romkowski to był i jest dowódca z prawdziwego zdarzenia. To był i jest człowiek, których nie jest tak wielu. On umiał postawić zagadnienie. On umiał postawić sprawę. I on był wymagający. Miał coś, co w całym bezpieczeństwie czyniło go najbardziej lubianym. On przede wszystkim okazywał niebywale dużo serca wszystkim ludziom w bezpieczeństwie, wszystkim pracownikom. On każdego przyjął, z każdym pomówił. Ileż pomocy on okazywał ludziom w ciężkich warunkach, kobietom i dzieciom, ratował inwalidów, kiedy nie było ustawy, kiedy nie było możliwości. I dlatego go lubiano. I dlatego do niego był stosunek osobisty“. Źródło cytatu: Stanisław Marat i Jacek Snopkiewicz, “Ludzie bezpieki”, Warszawa 1990. Sadysta wciela się w rolę anioła lub diabła, opiekuna lub gnębiciela, wolontariusza lub inkwizytora. Bo, jak słusznie zauważyła Dita, kojarzy ból/bezradność/upokorzenie z miłością/sympatią/erotyką. Dobro i zło mogą być dwiema stronami tego samego medalu. Mogą się uzupełniać jak taoistyczne siły Yin i Yang.

[2] Pytanie do amatorów japońskiej popkultury: pamiętacie doktora Kuramę z serialu animowanego “Elfen Lied” (2004)? Dyrektora badawczego w tajnym laboratorium, bezpośrednio odpowiedzialnego za okrutne eksperymenty na dzieciach z syndromem Dicloniusa? W jednym z ostatnich odcinków okazuje się, że Kurama przyjął stanowisko dyrektora badawczego, żeby uratować swoją nowonarodzoną córeczkę Mariko, która również przyszła na świat z syndromem Dicloniusa i miała zostać poddana eutanazji. Kurama jest ważnym trybikiem w zbrodniczej machinie, zaszantażowanym przez dyrektora generalnego Kakuzawę, który w każdej chwili może zamordować Mariko (uwięzioną w ciemnej izolatce). Gdy Kakuzawa postanawia wykorzystać Mariko do złapania Lucy i zabicia Nany, nadzorczynią dziewczynki zostaje doktor Shirakawa – elegancka, inteligentna, wysoko postawiona kobieta przypominająca Julię Brystygierową. Kurama odnajduje swoją córkę dopiero w ostatnim odcinku.

[3] W filmie dokumentalnym “Bezpieka 1944-1956” zostaje także przytoczona wypowiedź samego Różańskiego: “Wpadliśmy w pewien stan nienormalny. Tłumaczy się to tym, że sypialiśmy po 2-3 godziny na dobę. Po dwa tygodnie nie zmienialiśmy bielizny. Cały czas toczyła się u mnie walka, żeby nie bić, ale sam biłem”. Jakże to zbieżne ze współczesną definicją sadyzmu, a dokładniej – z jej drugim zdaniem (“Fantazje, popędy seksualne lub zachowania wywołują klinicznie znaczącą dolegliwość lub upośledzenie w społecznych, zawodowych lub innych ważnych obszarach funkcjonowania”)! Według Anny Salter, twórczyni filmu edukacyjnego “Listening to Sex Offenders: Part Two. Sadistic vs. Non-Sadistic Sex Offenders. How They Think, What They Do” (Eastern Kentucky University Television 1998), akty okrucieństwa działają na sadystę jak narkotyk. Stąd ekscytacja i ekstaza, a potem uzależnienie i konieczność dostarczania organizmowi coraz większych dawek używki. Dwóch sadystycznych rozmówców Salter określiło swoje doznania wyrazem “haj”. Szkoda, że Goldberg, żyjący w innym miejscu i czasie, nie znał tego przydatnego kolokwializmu. Czerwony zwyrodnialec posługiwał się za to rzeczownikiem “euforia” (sprawdź: Ryszard Walicki – “Tortury. W Polsce 1945-1955 i współcześnie”).

Fragment “Śmierci Rotmistrza Pileckiego”
(słynnego telespektaklu Ryszarda Bugajskiego).
W rolę Józefa Różańskiego wciela się Jacek Rozenek.

https://www.youtube.com/watch?v=ZPcG7pOkQrQ

Zwiastun “Zaćmy” Ryszarda Bugajskiego
(filmu o Krwawej Lunie, Julii Brystygierowej).
Odtwórczyni głównej roli: Maria Mamona.

https://www.youtube.com/watch?v=1JEry9QPXbE