Zgodnie z zapowiedzią wracam do spraw konstytucyjnych.

Przygotowywane przez mnie teksty nie są gotową odpowiedzią na pytania: jak ma być i co zmieniać w konstytucji. Pomyślałem je raczej jako zaproszenie do dyskusji na w miarę uporządkowanym przedpolu i po wstępnym odsianiu ziarna od plew — spraw istotnych i zasłon dymnych, które często dotyczą tylko przejawów, a nie istoty sprawy. Efektem powinna być oczywiście propozycja konkretnych przepisów, ale to cel względnie odległy; najpierw trzeba przejść cały proces intelektualny poprzedzający świadome pisanie prawa o tej randze.

Każdy, kto projektuje zmianę w porządku konstytucyjnym musi pamiętać o dwóch ograniczeniach, które są niezależne od piszącego i nie można ich bagatelizować czy zbywać milczeniem. Tworzą one merytoryczne ramy projektu i lepiej ustosunkować się do nich wcześniej, jeśli praca w ogóle ma mieć wymiar praktyczny, a nie być zbiorem pobożnych życzeń ułożonych przez naiwnego entuzjastę. Te ograniczenia to: projektowanie w zastanym kontekście normatywnym i uwarunkowania związane z obowiązującymi Polskę umowami międzynarodowymi.

Po pierwsze, nie jest tak, że funkcjonujemy w próżni prawnej, która pozwala nam modelować system konstytucyjny z pełnym uruchomieniem wyobraźni, abstrahując od stanu aktualnego. Krępują nas ukształtowane i chronione przez naukę prawa i orzecznictwo znaczenia pojęć prawnych i prawniczych; uznane od czasów rzymskich techniki interpretacji prawa, które będą rządziły późniejszym odczytaniem tekstu — czasem wbrew naszej woli (dlatego lepiej je znać już na etapie pisania); wreszcie — dotychczasowa praktyka wykładni i stosowania prawa konstytucyjnego, gdzie na początku zawsze będzie padało pytanie: „a co wy w gruncie rzeczy zmieniliście i czy rzeczywiście zmieniliście, czy raczej próbowaliście zmienić?” Dla zmodyfikowania stanu prawnego nie zawsze wystarcza uchylenie przepisu albo prosta korekta jego brzmienia; ta sama treść normatywna może być bowiem odczytywana (np. przez „strażników konstytucji” — sąd konstytucyjny) z innych norm konstytucyjnych, i co najśmieszniejsze, na papierze (formalnie) wszystko będzie się zgadzało. Problemy te w największym stopniu dotyczą konstytucyjnego katalogu praw i wolności, choć — o tym kiedy indziej — nie tylko.

Po drugie, krajowy system prawa jest elementem większej całości; obowiązują nas normy prawne, które niegdyś zaakceptowaliśmy, i które w konsekwencji wpływają na dzisiejszy zakres swobody ustrojodawcy. Umowy międzynarodowe można oczywiście wypowiedzieć, przy czym dla konkretnej decyzji: co i jak zmieniać, nie bez znaczenia pozostaje, czy nasze działania będą skuteczne, i czy warto skupiać na nich energię, skoro te same rozwiązania pozostaną w polskim porządku prawnym z mocy różnego rodzaju konwencji. Znowu, problem ten dotyczy przede wszystkim sfery praw i wolności.

Przechodząc do rzeczy, powiem tak: na etapie projektowania założeń zmian (jak ma być) nowelizowanie konstytucji jest zajęciem ze sfery idei; potem jest to już robota czysto pragmatyczna — należy dobrać takie środki działania, pojęcia i instytucje, żeby, w otoczeniu wielu zmiennych i na terenie „wroga”, być maksymalnie skutecznym i zminimalizować możliwość obejścia naszej woli (!) w procesie stosowania prawa. Poniżej „podrzucam” kilka podstawowych elementów, które — moim zdaniem — powinny być przedmiotem namysłu w pierwszej kolejności. Nie jest to katalog zamknięty i sam zachowuję sobie prawo do ewentualnego poszerzenia listy, bądź wykreślenia z niej zagadnień — jak się może okazać — drugoplanowych.

1. Należy „wyczyścić” system rządów. Model, który przełamuje cechy klasycznego systemu parlamentarno-gabinetowego i prezydenckiego jest dysfunkcjonalny. Przy czy, jest dysfunkcjonalny nie dlatego, że aktualny premier nie może się dogadać z aktualnym prezydentem w sprawie środków transportu lotniczego, ale ze względu na złe prowadzenie spraw państwa poprzez zaburzenie systemu podejmowania decyzji i rozproszenie odpowiedzialności władzy publicznej. Jeśli prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych, nie może być kwiatem do kożucha i pełnić tylko roli ornamentacyjnej. Jeśli pełnię władzy wykonawczej ma mieć rada ministrów, prezydent powinien być wyłoniony przez parlament i symbolizować jedynie majestat Rzeczypospolitej. Tertium non datur. Na tym tle dyskusja, czy prezydent ma mieć prawo weta i o jakim zakresie przedmiotowym, jest zagadnieniem pozornym.

2. Poważnym hamulcem zmian jest brak centrum legislacyjnego państwa i rozproszenie kompetencji prawotwórczych pomiędzy liczne agendy i w gruncie rzeczy anonimowych posłów, którzy mogą zgłosić poprawkę na każdy temat, do każdego projektu ustawy i we wszelkich możliwych warunkach (nawet na końcowym etapie procesu ustawodawczego w sejmie i bez głębszego uzasadniania). Przyjęty model procesu legislacyjnego jest absolutnie do przejrzenia od podstaw.

3. Trzeba przewietrzyć konstytucję. Wykreśliłbym z niej sporo zagadnień, które bez uszczerbku dla rangi sprawy mogą regulować ustawy albo rozporządzenia. Sygnalizuję więc dekonstytucjonalizację m.in.: Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Senatu (wystarczy nieco zmodyfikować proces legislacyjny i Senat będzie zupełnie zbędny; Polska nie ma bowiem struktury federacyjnej, żeby dopraszać tam przedstawicieli „krajów związkowych”, a z biegiem lat zostali również zniknięci arystokracji, którzy mogliby tam ewentualnie zasiadać), Rzecznika Praw Dziecka (dublowanie funkcji Rzecznika Praw Obywatelskich); Krajowej Rady Sądownictwa itd.

4. Osobnym zagadnieniem są konstytucyjne prawa i wolności jednostki. Jak wspominałem, jest z tym pewien problem. Duży problem. Bezspornie, doktryna praw i wolności „demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej” opiera się na założeniu, że aby chronić wolność człowieka państwo musi najpierw wolność tę odnotować (czytaj: „zabrać”), unormować ją od podstaw w prawie (wówczas konstytucja staje się źródłem wolności), i przyznać ją ponownie człowiekowi wraz z instytucjonalnymi gwarancjami jej respektowania (wolność nie jest już nasza, bo dostaliśmy ją — w określonych ramach — od państwa). Dopóki model ten nie miał charakteru ekstensywnego wszystko było w miarę w porządku. Kto zaprzeczy, że prawo do życia, wolności osobistej albo ochrony własności nie powinno być gwarantowane konstytucyjnie; wszak to jest też prawo przeciwko nadużyciom państwa. Problemy pojawiają się, kiedy państwo bez żenady zaczyna przyznawać nam prawo do własnej godności, ochrony praw dziecka, nakazuje równość traktowania osób i sytuacji w niespodziewanych dla nas miejscach itd. Wrócę jeszcze do tego tematu; sądzę, że zaraz po tym, kiedy podrzucę temat samego państwa prawnego, które ma „urzeczywistniać zasady sprawiedliwości społecznej” (osobne zagadnienie — kolos). Zostawiam też na razie prawa i wolności związane ze sprawami uwikłanymi mocno w przekonania światopoglądowe (np. prawo do życia).

5. Osobiście jestem przekonany, że konstytucja powinna być uzupełniona o kilka zagadnień szczegółowych, których dzisiaj tam nie ma, za czym idą koincydencje i kłopoty dnia codziennego. Zatem, dopisałbym (a) przepis o obowiązku lustracji i dekomunizacji osób pełniących — szeroko pojęte — funkcje publiczne (stosunek do przeszłości jest dziś wciąż — m.zd. — podstawową linią podziału, jeśli chodzi o sposób patrzenia na sprawy publiczne); (b) nakaz przeprowadzania referendum ogólnokrajowego, kiedy państwo ma się związać prawem pierwotnym Unii Europejskiej, z którego wynika przekazanie kompetencji władzy publicznej; (c) zmianę modelu wyłaniania sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Wiem, że każde z tych zagadnień jest tematem na osobną notkę; podaję je tylko sygnalizacyjnie, na dużym poziomie ogólności — jeszcze do nich wrócę i rozwinę co będzie trzeba.

Ufff… Na razie tyle.

referent