Jestem niezmiernie “wdzięczny” polskiej telewizji publicznej, że film o Imre Nagy’m Marty Meszaros (“Niepochowany”) wyemitowała wczoraj między godziną 1.00 a 3.00 (w nocy rzecz jasna). Nic dziwnego, że przy takim rozumieniu misji publicznej wielu przedstawicieli naszego społeczeństwa nie wie, co wydarzyło się 13 grudnia, a gdyby zapytać ich jeszcze o powstanie węgierskie 1956 roku odpowiedzią byłyby rozdziawione usta i rozszerzone do granic możliwości oczy. Ale nie mam zamiaru pastwić się nad TVP, i tak jak zwykle przy zmianie władzy ma jakieś problemy.

Sam Imre Nagy nie jest przez Węgrów uważany za postać niemal tak pomnikową, jak został przedstawiony w filmie. Choć może niewłaściwie postawiłem sprawę – część uważa go za bohatera, część za człowieka niezdecydowanego, a część wypomina mu przeszłość w ZSRR, gdzie ponoć zdarzało mu się być kapusiem. Nie jestem historykiem, nie znam tak dobrze jego biografii, by móc go jednoznacznie ocenić.

Wracając do samego filmu – odniosłem wrażenie, że Marta Meszaros chciaa się w nim skoncentrować przede wszystkim na mechanizmach łamania człowieka w systemie totalitarnym. Najbardziej sugestywne i zajmujące większą część filmu są sceny z więzienia i przesłuchań. Samo powstanie, wahania podczas sprawowania rządów Imre Nagy nie są kluczowymi wydarzeniami w filmie. I może lepiej się stało. Oglądając film sam miałem poczucie, jakbym dzielił z Imre Nagy’m tę ciasną, brudną, cuchnącą celę. Jej klaustrofobiczny wygląd niemal mnie dusił. Reżyserka pokazała, jak bohater filmu zostaje doprowadzony do granicy obłędu – zaczyna rozmawiać sam ze sobą, tańczy, gdy z korytarza dobiega muzyka z radia strażnika, zaprzyjaźnia się z prusakiem, by móc mówić do kogoś, usiłuje schwytać szczura, by mieć “towarzysza” rozmów. Do celi nie dochodzi światło, bo niewielkie okno jest zamknięte, cały dzień pali się lampa – bohater traci poczucie czasu. Po dłuższej przerwie w przesłuchaniach sam domaga się wezwania go na kolejne, podczas którego i tak nie przyzna się do zarzucanych mu czynów.

Niewątpliwą zaletą tego filmu jest to, że dzięki niemu zrozumiałem dlaczego niektórzy złamać się dali, i to, że nabrałem jeszcze większego szacunku dla tych, którzy tej nieziemskiej presji nie ulegli.

Swego czasu będąc w Budapeszcie odwiedziłem niezwykle ważne dla Węgrów Muzeum – odpowiednik naszego Muzeum Powstania Warszawskiego – Terror Haza. Ta skądinąd niebrzydka kamienica przy Andrassy Utca o ile się nie mylę była siedzibą najpierw służb specjalnych za czasów rządów regenta Miklosa Horthy’ego, następnie urzędowali w niej proniemieccy Strzałokrzyżowcy, by wreszcie po drugiej wojnie wprowadziło się do niej AVH – odpowiednik polskiego UB.

Największe wrażenie zrobiła wówczas na mnie sala, w której w półmroku ustawiony był stół, przy nim krzesła, a z ukrytego głośnika dobiegał podniesiony głos momentami przechodzący w krzyk w języku węgierskim. Na ścianie wisiała flaga Strzałokrzyżowców, a nieco w głębi na podeście obracał się manekin bez głowy z jednej strony ubrany w mundur Strzałokrzyżowca, a z drugiej w mundur funkcjonariusza AVH. Obok na ekranie wyświetlany był z kolei satyryczny filmik, na którym były strzałokrzyżowiec zrzuca swój mundur, by ochoczo z uśmiechem na twarzy przywdziać mundur awosza (funkcjonariusza AVH).

Właśnie w tej sali najmocniej odczułem grozę systemu komunistycznego, którego podporę stanowili ludzie gotowi mordować bez względu na barwy polityczne swoich mocodawców, gotowi do największego okrucieństwa, do każdej podłości, do jakiejkolwiek zdrady.