W archiwach Akademii odnaleziono ostatnio manuskrypt, opisujący jedne z pierwszych badań nad ludami, zamieszkującymi archipelag Bola.

Nie wszystkie fragmenty się zachowały, w szczególności prawdopodobnie, choć z nieznanych przyczyn, usunięto najcenniejsze fragmenty, opisujące szczegółowo rytuały aborygenów.

Mimo wszystkich zastrzeżeń i dostrzeganych braków, mając na uwadze znaczą wartość historyczną i poznawczą odnalezionych dokumentów, decydujemy się przedstawić odnalezione fragmenty, w jakiej się zachowały i ukazują choćby ułamki informacji o tej zaginionej kulturze.

Notatka 98/I

Obserwowana wioska dzikich Bola przeżywa wyraźnie zaburzenia strukturalne. Niekontrolowane migracje, uwarunkowane zapewne dostępem do świeżej paszy dla zwierząt hodowlanych i dostępem do świeżych ryb kaa-hrapii , doprowadziły do rozrostu populacji w stopniu całkowicie uniemożliwiającym kontrolę przez naczelnika i szamanów.

Dodatkowo napięcia makrostrukturalne, wywołane prawdopodobnie wybuchem wulkanu na centralnym atolu, doprowadziły do tak silnego spolaryzowania opinii, że aborygeni zatracili wszelkie hamulce i w każdej nadarzającej się okazji łapali za to, co mieli pod ręką (zazwyczaj były to odchody rozłażących się bez nadzoru waa-labuu) i ciskali w stronę pierwszej zbliżającej się osoby. Towarzyszył temu rytualny promiskuityzm, który jednak szybko miast łączyć, zaczął dzielić mieszkańców, którzy co prawda nadal współżyli w miejscach publicznych, ale zaczęli się dobierać wedle koloru piór ptaka adde-lere będącego plemiennym totemem.

Jako obserwator mam kłopot w rozstrzygnięciu, jakie są rzeczywiste zasady doboru, bo z mojej perspektywy wszystkie pióra są brudne, za co odpowiedzialność być może ponosi popiół wulkaniczny.

Niektórzy dzicy łączą się w grupki, a ich prowodyrzy nocami szykują dłubanki, co może świadczyć o przygotowaniach do ucieczki.

Istnieje pilna potrzeba przejścia do nowej fazy badań. Możliwa migracja daje nam niespodziewaną możliwość badania obyczajów plemiennych w nowotworzonej wiosce. Wnioskuję o wystąpienie do Akademii o pilne przyznanie środków na nowe badania i wyznaczenie badacza, który podjął by się badań opartych na obserwacji uczestniczącej.

Notatka 101/I

…w przerażającej masce, która z rozwianym włosem podskakiwała i pokrzykiwała przeciągle: Jaa- Ra, Ka-kii, Ka – kaa. Niestety, zadanie opisania tego rytuału spadnie na barki mojego następcy w starej wiosce.

Zgodnie z decyzją Akademii (którą przyjmuję jako wyróżnienie), podjąłem kroki na rzecz zmiany statusu badawczego. Ułatwieniem dla mnie było to, że gwałtowny rozrost wioski , spowodował, że zatracone zostały nie tylko podstawowe podziały strukturalne wśród dzikich, ale też różnorodność nowych tabu i totemów, zdegradowala ich znaczenie a czasem całkowicie odebrała należny im więziotwórczy sens kulturowy.

Korzystając z zamieszania wszedłem w kontakt z budowniczymi dłubanek. Okazało się, że nie akceptują oni nowych nakazów religijnych, zgodnie z którymi każdy kto nie uzna wybuchu wulkanu za dzieło rozmaitych złych bożków, zwłaszcza zaś tych, których nazywają _Uee_Uee , Hee-brebi i Alee-manaa_, ma być nurzany w łajnie waa-labuu.

Wydaje się, że nie chodzi tutaj o zaakceptowanie skutków wybuchu wulkanu. Dzicy z którymi rozmawiałem wydają się od tego dalecy, zresztą niektórych z nich widziałem, jak przed wybuchem oddawali cześć bałwanowi, którego nazywają tu Uu-tk-aa, a potem rytualnie oddawali mocz na czerwone posążki złych duchów. Uważają jednak, że skoro wulkan wybuchł, to należy życie układać z godnie z nowym stanem rzeczy, nawet, jeśli nie jest on najlepszy.

Często używali oni w rozmowie słowa guu-pee, które, w języku archipelagu Bola, oznacza „tych, którzy oddają mocz pod wiatr wiejący od morza”. Jednoznacznie też krytykowali wodza -założyciela , który od czasu ostatniego rytualnego małżeństwa, zaniedbuje sprawy wioski i zostawia ją krzykliwym wyznawcom Uu-tk-aa.

Moje starania doprowadziły do zamierzonego celu. Widziałem, jak prowodyrzy rozmawiali na mój temat, z ukontentowaniem bijąc się po udach. Przez kilka dni niektórzy inni dzicy podchodzili do mnie i przyglądali się sztucznym tatuażom, które zgodnie z wzorem przekazanym przez Akademię naniosłem na swoje uda i czoło. Co prawda zdawali się nic z nich nie pojmować, ale to potęgowało tylko ich szacunek. Niektórzy szarpali też mą siwą brodę, która szczęśliwie jest prawdziwa.

…Moje nadzieje, związane z zainteresowaniem moją osobą, okazały się uzasadnione. Kiedy wieczorem wyszedłem, aby pod kamieniem zostawić kolejny fragment Dziennika, jeden z najbardziej krzykliwych Bola, mówiący na tyle specyficzną odmianą miejscowego języka, że nie zawsze mogę go zrozumieć (jak się dowiedziałem później, twierdzi on, że pochodzi z południowo wschodniego atolu), pojawił się niespodzianie, przysiadł na piętach i potrząsając zakrzywionym ościeniem do połowu kaa-hrapii, rozpoczął długą przemowę, przerywaną przewracaniem oczami i skakaniem naokoło własnego cienia, co jak dobrze wiedziałem służyć miało podkreśleniu ważności chwili.
Rozumiałem zaledwie, co trzecie słowo, jednak pojąłem, że idzie mu oto, bym płynął z nimi. Z drugiej strony, gwałtowne ruchy ościeniem, wskazywały, że nie darzy mnie zaufaniem, ale posłusznie wykonuje zlecenia rzeczywistych przywódców.
Poprosiłem o możliwość zabrania mojego skromnego dobytku i dzięki temu zdobyłem możliwość uzupełnienia tej notatki.

Następną zostawię po nawiązaniu kontaktu w nowym miejscu.

Notatka 104/II

… otrząsnąłem się z towarzyszących podróży ponurych rytuałów inicjacyjnych (notatka 103/II) i zagospodarowałem w nowej, przydzielonej mi chacie, przystąpiłem do budowania mojej pozycji w wiosce, bowiem zdaję sobie sprawę, że jedynie dobrze dobrana pozycja w strukturze wioski, pozwoli mi na realizowanie zadań obserwacji uczestniczącej.

Populacja wioski okazała się mniejsza, niż sadziłem (za pewne ulegając sile opowieści znajomych dzikich, a może wskutek napoju ze sfermentowanych bulw pyyr-yy, którego spożywanie towarzyszyło podróży).

Kiedy się rozwidniło, a ból głowy nieco zelżał, okazało się, że na plaży znalazło się ledwie kilkunastu dzikich mężczyzn i kilka kobiet. To, co najbardziej mnie zdziwiło, to nagłe spostrzeżenie, że mimo całonocnej drogi, atol przeznaczony na nową wioskę nie znajduje się daleko od poprzedniego. W rzeczywistości oddzielony jest jedynie płytkim przesmykiem, który nie tylko ludzie, ale i waa-labuu mogą pokonać, bez zamaczania ryja w wodzie. Co więcej, głos niesiony wodą bez przeszkód pozwala na komunikację, jeśli okrzyki są dostatecznie mocne, a z drugiej strony ktoś nasłuchuje

Prowodyrom migracji zdaje się to nie przeszkadzać, choć widac wyraźnie, że niektórzy z nowo przybylych wcale nie mają zamiaru zostawać tutaj na stałe i zrywać więzi ze starą wioską…

Notatka 105/II

… znacznych wojowników. Jeden, zwykle przyodziany w jasną perukę z włókien trawy libi, obdarzony gromkim głosem i liczną rodziną, sprawiał na mnie wrażenie wodza wioski, dopóki nie odkryłem dwóch faktów.

Po pierwsze, co prawda wstawał najwcześniej z wioski o przeglądał ościenie oraz zagrodę dla waa-labuu, jednak spać kładł się wcześnie, a władzę w jego chacie i obejściu przejmowała żona. Spotkania tam organizowane miały cechy lokalnego kultu macierzyństwa i to w najsurowszym ze znanych mi rytów Bola, jednakże silnie nacechowane były też rytuałami (znanymi już z dawnej wioski), skierowanymi przeciwko złemu duchowi, nazywanemu Uee_Uee. Obrządki te przyciągały uwagę niektórych wojowników (jeden z nich nawet, zapewne dla zwrócenia uwagi, stroił się w pasiaste pióra ptaka usur-usur). Mniej było kobiet, a niektóre z dala wręcz (co zwykle ma związek z waa-labuu ) okazywały swą niechęć i jawnie czciły Uee-Uee. Trudno mi powiedzieć, czy sprawy te działy się za przyzwoleniem śpiącego wojownika, ale w aktualnej fazie badań nie mogę tego wykluczyć.

Po drugie, jak się okazało, przywództwo jego nie jest ani pewne, ani wyłaczne. Nieznaną a znaczącą rolę odgrywał wciąż dziki o niewyraźnej mowie, o którym już wcześniej pisałem, a którego znaczenia wyraźnie nie doceniłem. Ten od rana głośno zdradzał swoją obecność. Na wojowników pokrzykiwał groźnie ,choć niezrozumiale, przy kobietach nadymał się i poświstywał melodyjnie, śmiejąc się rozdzierająco. Odniosłem wrażenie, że mimo dziwnego zachowania sprawuje niejaką kontrolę nad tym, co się w wiosce dzieje.

Jak wspomniałem, jest jeszcze i trzeci, który rzadko opuszcza swą chatę, z której dziwne dobiegają odgłosy i kolorowy dym przez liście palmowe się wydobywa. Ten być może pretenduje do rangi szamana, ale jak na razie zbyt mało jest materiału empirycznego, aby to potwierdzić. Wiele jednak wskazuje, że odegrał znaczącą rolę w przegnaniu jednego z pierwszych osiedleńców, co opiszę w notatce odrębnej.

Oprócz tych trzech, którzy tworzą ze sobą związek o niejasnych kompetencjach, jest też wielu mieszkańców, którzy z nie do końca jeszcze rozeznanych przeze mnie powodów, obdarzeni są społecznym mirem. Podjąłem wysiłek, czas pokaże, czy udany, aby do takiego statusu aspirować.
Korzystam przy tym z przywileju wieku (w kulturze Bola starcy cieszą się pewnymi przywilejami) i co, idąc za radą nauczyciela mojego Adama, skorzystałem ze słabości, jaką jest niedostateczna znajomość języka.

Starałem się często zabierać głos tam, gdzie mnie słyszeli wpływowi aborygeni, a nie znając wielu słów mówiłem zawsze zawile, ale z pewnością siebie i przekonaniem, co podkreślałem plaskaniem po udach i przewracaniem oczami. Odnoszę wrażenie, że niektórzy zaczęli mnie mieć za kee-ony (starca wiedzącego), któremu wiek nieco rozsądek pomieszał, ale ze słów którego, każdy może wyciągnąć jakąś naukę.

Wywołało to reakcję samorzutnej starszyzny wioskowej, która nie wiedząc jak się zachować, na wszelki wypadek wciągnęła mnie do swojego grona. Jeden z nich, który zwykł był siadywać na dziwnej konstrukcji, którą sobie przysposobił z bambusa, a który początkowo orzechami palmowymi we mnie rzucał, do konfidencji mnie dopuścił i na platformę bambusową zaprosił. Wtedy się okazało, że chaty niektóre dla przyjemnego klimatu dachy mają nie w pełni zabudowane, a aborygenki w chatach całkiem nawet bez rafiowych obywają się osłonek. Starzec pokazywał mi, co ładniejsze (wedle jego aborygeńskiego gustu) i huczał niezrozumiale do ucha. Plaskałem w uda i przewracałem oczami.

Notatka 108/II

W ostatnich tygodniach doszło do tak wielu wydarzeń w wiosce, że zaniedbałem obowiązek sporządzania notatek. Sytuacja jest trudna, bowiem niektórzy coraz bardziej podejrzliwie mi się przyglądają. Wszystko to wiąże się prawdopodobnie z historią wygubienia plemienia oddającego cześć Hee-brebi , która nagle zajęła prawie wszystkie tubylcze umysły. Na dodatek na wschodzie pojawił się dym, świadczący o uaktywnieniu się wulkanu Ruu-ten , który daleko jest potężniejszy od lokalnych…

Od wydawcy.

• W archiwum Ministerstwa Spraw Zamorskich odkryto jeszcze kilka notatek tego zapomnianego badacza. Są one teraz w opracowaniu redakcyjnym i można mieć nadzieję, że zostaną wkrótce udostępnione czytelnikom.